مقدمه

امروزه بسیاری از دانشمندان در جستجوی پیدا کردن راه های درمانی مختلف برای بیماریهای مختلف هستند. یکی از آنها استفاده از روش سلول درمانی برای بیماریهایی است که به روشهای رایج پاسخگو نیستند. رغبت زیادی برای استفاده از سلولهای بنیادی مزانشیمی از منابع مختلف وجود دارد، چرا که ماهیت بی خطری و مزایای درمانی آنها برای همه محققین مکشوف است. ازجمله مزایای آنها خاصیت تعدیل ایمنی، ترمیم و بازسازی و تمایز به سایر رده های سلولی و چند خاصیت دیگر است که آنها را به ابزاری کارآمد در درمان بیماریها تبدیل کرده است. هنوز سوالاتی در مورد نحوه استفاده از آنها وجود دارد. برای چه بیماریهایی استفاده شود؟ آیا مضرات ناشناخته ای هم دارند؟ و اگر خطرات بالقوه ای نیز باشد مزایای بالفعل بر آنها فایق خواهد آمد؟ مکانیسم دقیق عملکردی و پیدا کردن مقصد اصلی برای اعمال تاثیرات آنها به چه صورت است؟ و چندین سوال دیگر که تنها و تنها بعد از انجام مطالعات بالینی دقیق مبتنی بر دانش و اخلاق حرفه ای می­توان به پاسخ آنها دست یافت. مجموعه سل تک فارمد نیز بر پایه این اصول یکی از پیش قدم های اصلی تولید محصولات سلول درمانی برای مقاصد پژوهشی و/ یا درمانی در ایران شده است و امید دارد که بتواند رسالت خود را با حمایت همه جانبه مسئولین، مردم و محققین محترم به سر انجام برساند.

تاریخچه:

در دهه ۱۹۶۰ میلادی فریدنشتاین و همکارانش توانستند جمعیتی از سلولهای شبه فیبروبلاستی را در آزمایشگاه شناسایی کنند که در حال حاضر به این سلولها سلولهای بنیادی مزانشیمی گفته می­شود. این سلولهای غیر هماتوپوئتیک دارای خاصیت چسبندگی به سطح، تکثیر زیاد و در شرایط خاص تمایز به رده های دیگر از جمله چربی، غضروف و استخوان هستند. در سال ۲۰۰۶ انجمن بین المللی سلول درمانی معیار های شناسایی این سلولها را تعریف کرد. براین اساس این سلولها بیان کننده مارکر های سطحی : CD73 (SH3/4), CD90 (Thy-1), and CD105 (SH2) و عدم بیان کننده مارکرهای: CD45, CD34, CD14, CD11b, CD79a, CD19, or major histocompatibility complex (MHC) class II3,4 هستند. برخی از خواص سلولهای بنیادی مزانشیمی وابسته به بافت منبع و سن فرد دهنده نمونه است که از آنها استخراج شده است که می­تواند خصوصیات منحصر به فردی را از خود بروز دهد. از جمله این خصوصیات توانایی تکثیری، خواص ضد میکروبی، خواص آنتی فیبروتیک را می­توان ذکر کرد.

منابع استحصال سلولهای بنیادی مزانشیمی

چند منشا در بین انواع سلولهای بنیادی مزانشیمی از جایگاه ویژه ای برخوردار هستند. این جایگاه از عوامل متعددی نشات می‌گیرد. برای مثال سهولت دسترسی به نمونه، فراوانی سلولهای بنیادی مزانشیمی در آن بافت، ملاحظات اخلاقی و غیره. سلولهای بنیادی مزانشیمی مشتق از مغز استخوان، بافت چربی و ژل وارتون بند ناف اصلی ترین آنها هستند. منابع دیگری نیز هستند که حسب مورد مورد بهره برداری قرار می‌گیرند.

از دیگر مزایای سلولهای بنیادی مزانشیمی این است که نه تنها به صورت محصول سلولی بلکه مشتقات و ترشحات آنها نیز کابرد درمانی، تشخیصی و حتی زیبایی دارد. به این ترشحات عموما وزیکول های خارج سلولی و اختصاصا اگزوزوم گفته می‌شود. اگزوزوم ها همانند حاملی است که محموله ای شامل انواع پروتئین، DNA، mir و سایر فاکتور های مهم رشدی و سیتوکینی را در بر دارد. اگزوزوم ها از لحاظ نگهداری، پایداری، سمیت کمتر، عبور از سد های بیولوژیک و سهولت استفاده، نسبت به سلول درمانی گاها برتری دارند. البته برخی ازآنها حامل موادی که می‌تواند القا کننده متاستار باشد را در بدن منتشر کند. هر چند پروسه تولید و تخلیص آنها امکانات زیر ساختی خاصی را نیاز دارد که در صورت مقرون به صرفه بودن و در نظر گرفتن گایدلاین MISEV 2018 می‌تواند مورد بهره برداری قرار گیرد. از چالش های تولیدی اگزوزوم هتروژن بودن و نیاز به مقادیر زیاد سلول اولیه است.
این نکته را هم باید همیشه در نظر داشت که سلولهای بنیادی مزانشیمی نیز مانند هر داروی دیگری مانند شمشیر دو لبه است لذا دوز نامناسب، تواتر ها حساب نشده و استفاده پیش یا قبل از موعد از آنها می‌تواند نه تنها به به نفع بیمار نباشد بلکه صدمات جبران ناپذیر کوتاه مدت و بلند مدت را در پی داشته باشد.
نکته دیگر اینکه فرایند ورورد محصولات پزشکی، پژوهشی به بازار بر اساس ضوابط ICH GCP می باشد. GCP مجموعه ای از قوانین و مقررات است که بر پایه بیانیه هلسینکی بوده و هدف آن انجام مطالعات مداخله ای بر روی انسان با در نظر گرفتن مسائل علمی و اخلاقی است. محصولی که در این فرایند مورد استفاده قرار می‌گیرد بر اساس اصول جاری GMP تولید شده است.
شرکت سلول درمانی سل تک فارمد نیز پایبند همین اصول بوده و در مسیر تولید محصول و کارآزمایی بالینی ضوابط مقرر شده از سمت سازمان غذا و دارو را مراعات کرده و در انتخاب محققین مجموعه ای از دانش، تجربه و التزام به اصول GCP را در نظر خواهد گرفت.

استفاده های بالینی از سلولهای بنیادی مزانشیمی

بر اساس مطالعات طیف گسترده ای از کابرد های بالینی برای سلولهای بنیادی مزانشیمی مطرح است. اندیکاسیونها به ترتیب فراوانی عبارتند از بیماریهای نورولوژی، ارتوپدی، ریوی، قلب و عروق، گوارش و کبد، غدد و متابولیسم، هماتولوژی و انکوژی، بیماریهای روماتولوژی و خودایمنی و غیره .کارآزمایی های بالینی متعددی در هرکدام از این حوزه ها صورت گرفته است. بر اساس جستجو در پایگاه داده clinicaltrials.gov از مهم ترین بیماری ها در هر حوزه بر اساس فراوانی موارد ذیل را میتوان اشاره کرد:

۱-۱- حوزه نورولوژی:

Multiple sclerosis
Spinal cord injury
Cerebral palsy
Amiotrophic lateral sclerosis
Parkinson
Alzheimer
Ischemic strok
Encephalopathy

۱-۲- حوزه ارتوپدی:

Knee osteoarthritis
Low back pain
Rheumatoid arthritis
Duchene muscular dystrophy

۱-۳- حوزه ریوی:

COPD
ARDS (COVID related ARDS)
Pulmonary fibrosis
Emphysema
Cystic Fibrosis

۱-۴- حوزه قلب و عروق:

Cardiomyopathies

۱-۵- حوزه گوارش:

Liver cirrhosis
IBD (crohn and UC)
Primary sclerosing cholangitis

بدیهی است که هر کدام از اندیکاسیونها باید به طور مجزا بررسی شود و بر اساس مقالات، موثرترین سلول بنیادی مزانشیمی (با در نظر گرفتن بافت منبع) در هر یک مشخص گردد و با در نظر گرفتن اولویت های وزارت بهداشت و درمان و سپس امکان سنجی و صرفه مادی و معنوی، مطالعات آغاز گردد.